Historia Makowa Mazowieckiego
Maków Mazowiecki, zwany dawniej Makowem nad Orzycem i Makowem Łomżyńskim, należy do najstarszych osad na Mazowszu a jego dzieje sięgają dawnych czasów. Można domyślać się istnienia w Makowie osadnictwa wczesnośredniowiecznego, choć jego ślady nie zachowały się do dzisiaj. Przemawia za tym fakt istnienia dwóch osad w dolinie Orzyca oraz cmentarzyska. Jak podają źródła kościół w Makowie musiał powstać w centrum osadnictwa, które stanowił gród. O znacznym wpływie kościoła na okoliczną ludność świadczy też cmentarzysko w okolicach Bazaru, nie posiadające kamiennych obudów grobowych, charakterystycznych dla pogańskich wiejskich nekropolii mazowieckich. Fakt założenia cmentarza, który można uznać za obiekt przykościelny również przemawia za istnieniem w Makowie grodu. Sam Maków Mazowiecki wymieniony jest po raz pierwszy w źródłach pisanych w tzw. Falsyfikacie mogileńskim pochodzącym z 1065 r. jako jeden z ważniejszych punktów celnych górnego Orzyca. W roku 1421 Maków Mazowiecki otrzymał prawa miejskie chełmińskie z nadania księcia mazowieckiego Janusza I. Przywilej lokacyjny zwalniał mieszczan od opłat celnych na terenie Mazowsza i zapewniał im wolny, spokojny handel. Na rozbudowę miasta przeznaczone zostały opłaty z targowego oraz dochody z łaźni , wagi i postrzygalni sukna. Już wówczas w mieście znajdował się murowany kościół pod wezwaniem Bożego Ciała (istniejący do dzisiaj) oraz plebania. Zgodnie z dawnym obyczajem wokół kościoła umiejscowiony był cmentarz grzebalny. Dopiero w XIX wieku władze carskie zakazały grzebania zmarłych wokół kościołów i cmentarzów przeniesiony został na teren zwany ,,starym‘’ cmentarzem (obecnie Miejsce Pamięci Narodowej). Później cmentarz parafialny przeniesiony został ,,za miasto’’, w miejsce, w którym istnieje do dzisiaj. Maków Mazowiecki został ulokowany na prawym brzegu Orzyca. Prawdopodobnie miasto lokacyjne sięgało na północ od obecnej ul. Franciszkańskiej, na zachód od obecnej ul. Przasnyskiej – Moniuszki, na południe za Kościół Bożego Ciała. Od wschodu granicę stanowiła rzek. Układ miasta lokacyjnego, mimo iż zwarty, zaprzecza istnieniu w Makowie murów miejskich. Miasto było otwarte. Wprawdzie jeszcze na dziwiętnastowiecznych planach pojawiły się ,,fosy’’, ale nie miały one charakteru obwarowań. Średniowieczna przeprawa przez rzekę prowadziła najprawdopodobniej którąś z ulic wychodzących z naroży rynku (być może obecną ulicą 1 Maja) albo obecną ul. Kościuszki, którą jeszcze w XVIII w. zwano ul. Mostową. Okres większego rozwoju miasta przypada na XVI wiek. Maków Mazowiecki był siedzibą starostwa grodowego i miejscem odbywania sądów ziemskich i grodzkich. Swój dobrobyt zawdzięczał handlowi tranzytowemu z Litwą. Przez komorę celną przewożono na zachód głównie futra, skóry, wosk na wschód zaś - tkaniny, klejnoty, wina. Również handel zbożem, drewnem i płodami leśnymi dostarczał poważnych dochodów.
Wiek XVII I XVIII był okresem upadku miasta. Przyczyniła się do tego sytuacja polityczna kraju: wojny ze Szwecją, Rosją, Turcją, a następnie potop szwedzki. Ogólny upadek gospodarczy Polski, przemarsz wojsk , a także wielki pożar miasta w 1624 r. zniszczyły zupełnie Maków Mazowiecki, a jego mieszkańców doprowadziły do ubóstwa. W roku 1660 miasto liczyło około 150 mieszkańców. Większość spośród nich zajmowała się uprawą roli. Byli tu jednak także rzeźnicy i piwowarowie. Odbudowa miasta postępowała powoli, zaczęło rozwijać się krawiectwo zwłaszcza u zamieszkałych tu Żydów. Powstały też na nowo zakłady szewskie. Buty szyte w Makowie przeznaczone były na dalsze rynki (w makowskie buty zaopatrywane było m.in. wojsko), stąd duża była w mieście ranga cechu szewskiego. W drugiej połowie XVIII w. miasto powoli zaczęło się zaludniać. W 1792r. zamieszkiwały tu 2624 osoby (w tym 1168 Żydów). Ludność trudniła się rolnictwem, handlem i rzemiosłem. W Makowie było 59 kramarzy i kupców, 40 rolników, 32 krawców, 24 szewców, 17 kuśnierzy, 12 szynkarzy, 11 piekarzy, 10 szmuglerzy, po 6 kowali i cieśli, 5 garncarzy, po 4 rzeźników , garbarzy, stolarzy, kołodziejów i złotników, po 3 felczerów i ślusarzy, po 2 bednarzy, muzykantów, 2 położne, 1 kotlarz i 1 szklarz. Początek wieku XIX naznaczony wojnami napoleońskimi przyniósł kolejne zniszczenia . W roku 1806 wojska francuskie urządziły piekarnię wojskową w kościele Bożego Ciała, który do roku 1837 stał pusty. Inicjatywę odremontowania kościoła podjął ksiądz Ignacy Wielgolawski, którego pomnik znajduje się na kościelnym dziedzińcu. W roku 1867 władze carskie utworzyły powiat makowski, w skład którego (oprócz Makowa) wchodziły dwa miasta: Różan i Krasnosielc oraz osiem gmin: Karniewo, Krasnosielc, Perzanowo, Płoniawy, Sielc, Sieluń, Smrock i Sypniewo. Powiat makowski należał do najsłabiej rozwiniętych rejonów północnego Mazowsza. W czasie I wojny światowej Maków Mazowiecki był terenem licznych walk, a kilkakrotnie przemarsze wojsk ponownie zniszczyły miasto. Maków Mazowiecki znalazł się pod okupacją niemiecką. Niemieckie władze okupacyjne przyczyniły się do nieznacznego rozwoju miasta. Zaczęło zakładać elektryczność. W pierwszych dziesięcioleciach XIX w. wybrukowano Rynek, ul. Ciechanowską, Zielony Rynek, Kościelną, Przasnyską, Warszawską, Kanałową i Buźniczną. Ponadto dla ułatwienia sobie eksploatacji tych terenów Niemcy przeprowadzili w latach 1916-1917 wąskotorową linię kolejową z Mławy do Makowa, która istnieje do dzisiaj. Rozwinęła się łączność telefoniczna, ale przede wszystkim na użytek wojenny. Budowę sieci telefonicznej dla potrzeb ludności rozpoczęto dopiero po roku 1920, w roku 1939 telefony posiadało 50 osób. 11 listopada 1918 roku Niemcy opuścili miasto i udali się w kierunku Prus. Pierwsze wybory do rady miejskiej w wolnym Makowie odbyły się 14 grudnia 1919 roku. Do zarządu miasta weszli: Stanisław Artyfikiewicz – burmistrz, Antonii Wardaszko – wiceburmistrz oraz dwóch ławników: Florian Sobieski i Abram Hilel Szejnberg. Licznych przedstawicieli w radzie miasta miała ludność żydowska , która stanowiła większość ogółu mieszkańców Makowa. Jedna z pierwszych decyzji Magistratu po I wojnie dotyczyła budowy w Makowie elektrowni. W 1925r. zbudowana została – stojąca do dnia dzisiejszego – turbina wodno-elektryczna nad Orzycem. W okresie międzywojennym wybudowano także łaźnię, rzeźnię i dwie szkoły podstawowe. W roku 1928 przyjęta została obecna nazwa miasta – Maków Mazowiecki. Życie gospodarcze koncentrowało się wokół drobnych zakładów rzemieślniczych, pracujących dla potrzeb zaplecza wiejskiego. Z większych zakładów istniały tu trzy młyny i dwie garbarnie. Duża część mieszkańców utrzymywała się z handlu.
W mieście istniały dwie szkoły podstawowe: dla dzieci polskich i żydowskich. Gimnazjum istniało krótko i łącznie wydało tylko 26 maturzystów. Społeczeństwo żydowskie utrzymywało dwie prywatne szkoły religijne dla chłopców. Niewiele było czytelnictwo książek i prasy. W mieście nie było zespołu muzycznego tylko słabo działająca orkiestra strażacka. Znaczącą rolę w życiu kulturalnym miasta spełniało Stowarzyszenie ,,Lutnia’’, które tworzyli głównie urzędnicy i pracownicy sądowi. W latach międzywojennych działało kilka instytucji finansowych, z których najstarszą był Bank Powszechny założony jeszcze w 1904 roku. W roku 1926 powstał Żydowski Bank Spółdzielczy. Działała również Komunalna Kasa Oszczędnościowa. Były też dwie spółdzielnie spożywców: polska ,,Jutrzenka’’ i żydowska ,,Jedność’’, która dysponowała piekarnią i herbaciarnią. W czasie okupacji niemieckiej Maków Mazowiecki przemianowany został na Mackeim i powoli był zasiedlany niemieckimi kolonistami, głównie z Prus Wschodnich. Niemcy uporządkowali miasto, dokonali spisu wszystkich budynków, wybudowali osiedle mieszkaniowe dla swoich kolonistów oraz nową dwupasmową ulicę, która prowadziła do stacji kolejki wąskotorowej. W rewirze żydowskim utworzone zostało getto, do którego stłoczeni zostali wszyscy Żydzi zamieszkali w mieście i okolicy. Do makowskiego getta trafili nawet Żydzi z odległych rejonów, m.in. z Chorzel. Ponadto utworzony został obóz karny, który działał w latach 1940-1944. Maków Mazowiecki wyzwolony został 15 stycznia 1945 r. w wyniku działań II Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej. Wojna i okupacja niemiecka spowodowały ogromne straty, zarówno materialne, jak i w ludności miasta. Niemal całkowitej zgładzie uległa społeczność żydowska (getto zlikwidowane zostało w 1942 r. a jego mieszkańcy przewiezieni zostali do obozów koncentracyjnych w Oświęcimiu i Treblince, skąd nigdy nie wrócili). W ulicznych egzekucjach zginęło 48 Polaków. W roku 1961 Maków Mazowiecki liczył 4843 mieszkańców. Miał szkołę podstawową i liceum ogólnokształcące, szpital miejski i inne urządzenia socjalne, powstały tez drobne zakłady przemysłowe. Nasze miasto powoli dźwigało się z powojennych zniszczeń. Ponadto Niemcy wyłapali ludzi słabych, psychicznie chorych i dokonali masowej egzekucji w Wąskim Lesie (w pobliżu Sewerynowa). Do dziś znajduje się w tym miejscu pamiątkowa mogiła . Do roku 1958 odbudowano około 400 budynków, sieć wodociągowo-kanalizacyjną i elektryczną. W roku 1961 Maków Mazowiecki liczył 4843 mieszkańców. Miał szkołę podstawową i liceum ogólnokształcące, szpital miejski i inne urządzenia socjalne, powstały też drobne zakłady przemysłowe. Nasze miasto powoli dźwigało się z powojennych zniszczeń.
Ciekawostki historyczne – Śladami księcia Janusza I Starego
Współczesnemu mieszkańcowi naszego regionu postać tego mazowieckiego księcia jest mało znana, a powinna być, bo był on władcą Mazowsza. Wzmocnił i powiększył jego obszar, a w pewnym sensie przyczynił się też do tego , że Warszawa 200 lat później została stolicą Polski. Nazwany był księciem warszawskim. Człowiek przezorny i obrotny, wyznający zasadę, że nigdy nie należy pomijać nadarzającej się okazji – tak o księciu Januszu pisał Jan Długosz. Książę Janusz urodził się ok. 1352 roku, jako najstarszy z synów porywczego Siemowita III. Nie odziedziczył po ojcu gwałtownego charakteru. Wprost przeciwnie jego przyszłe działania cechowała rozwaga i konsekwencja. Po śmierci ojca, wraz z bratem Siemowitem IV, podzielił Mazowsze na dwa księstwa. Trzeci z braci – Henryk został biskupem płockim. Januszowi przypadła w dziale domena obejmująca ziemię czerską, liwską,warszawską, nurską, łomżyńską, ciechanowską, różańską, zakroczymską i wyszogrodzką. Odtąd przed Januszem zaczęły piętrzyć się zagrożenia. Nie dość, że Mazowsze ustępowało innym dzielnicom Polski, to jeszcze od północy zagrażali mu Krzyżacy, a ze wschodu Litwini. W 1393 roku Krzyżacy nawet porwali księcia i uprowadzili do Malborka. Po powrocie Książę przystąpił do wzmacniania Mazowsza. Rozbudował i umocnił zamki w Czersku, Warszawie, Litwie, Ciechanowie. Przyłączył do Mazowsza (kosztem Litwy) ziemie Drohicką z Mielnikiem (Podlasie). Granice Mazowsza przesunęły się na wschód sięgając po Suraż. Książę, aby wzmocnić Mazowsze, rozpoczął akcję osadnictwa rycerstwa mazowieckiego na wschodnich rubieżach swojego państwa. Wspierał lokacje miast i wsi. Z jego inicjatywy prawa miejskie otrzymały 24 miasta m.in.: Czersk (1383r.), Ciechanów (1400r.), Różan (1403r.), Nowa Warszawa(1408r.), Łomża(1418r.), Maków Mazowiecki i Mińsk Mazowiecki (1421r.), Tykocin (1425r.), Przasnysz i Ostrołęka (1427r.) oraz Kamieńczyk (1428r.). Większość z nich to nadal najważniejsze ośrodki na Mazowszu. Niezwykle ważnym krokiem było również przeniesienie w 1406 roku swojej głównej siedziby z podupadającego Czerska do nowego prężnie rozwijającego się ośrodka- Warszawy (umocniono wówczas zamek, który obecnie stanowi najstarszą część późniejszego Zamku Królewskiego). Warto wspomnieć, że książę uczestniczył w bitwie pod Grunwaldem, a następnie w dalszej części kampanii. Otrzymał za to w podzięce od króla w zarząd zamki krzyżackie w Nidzicy, Ostródzie i Olsztynie . Zmarł 581 lat temu, 8 grudnia 1429 roku na zamku w Czersku. Kilka dni później jego ciało z największymi honorami zostało przewiezione do Warszawy i złożone w podziemiach kolegiaty św. Jana. Janusz I Starszy pozostawił po sobie Mazowsze silniejsze gospodarczo, z miastami zapełniającymi się towarami. Tym samym stworzył warunki do przyszłego rozwoju, a Warszawa, którą umiłował, stała się za jego panowania stolicą Mazowsza. Podążając jego śladami, znajdziemy się na Szlaku Książąt Mazowieckich, w miastach które prawa miejskie otrzymały dzięki Księciu Januszowi.
Strażnik Orzyca
Do czasów współczesnych zachowało się zdjęcie będące reprodukcją niemieckiej pocztówki z ok. 1941 roku przedstawiające figurę św. Napomucena stojącą przy moście nad Orzycem ( w pobliżu dzisiejszego zejścia do Parku Sapera ). Niestety po figurze nie ma dziś śladu, została zniszczona po II wojnie światowej. Jak niesie wieść gminna św. Napomucena był patronem mostów, przepraw, opiekunem życia rodzinnego, orędownikiem dobrej spowiedzi, sławy i honoru. Obecnie uznawany jest za patrona ratowników. Proszono go również o obronę przed obmową, zniesławieniem i pomówieniem. Według tradycji ludowej był świętym, który chronił pola i zasiewy przed powodzią, ale również i suszą. To tłumaczy obecność figury Jana Napomucena przy drodze w sąsiedztwie mostu nad Orzycem.
Sławy pochodzące z makowskiej ziemi
Nieopodal Makowa w Pomaskach Wielkich w roku 1895 urodził się Władysław Pomaski - major Wojska Polskiego. W kartach historii zapisał się jako trzykrotny zwycięzca Krajowych Zawodów Balonowych Wolnych o Puchar Przechodni imienia płk Aleksandra Wańkowicza oraz zwycięzca najsławniejszych zwodów balonowych świata o puchar Gordona Bennetta (1934r.). Jesienią 2009 r. jego imię nadano Hali Sportowej przy Zespole Szkół Nr 2 w Makowie Mazowieckim. Zdjęcie zwycięskich pilotów kapitana F.Hynka i por.W Pomaskiego zdobiło okładkę popularnego czasopisma ,,Lot Polski’’ nr 20 z 17.10.1934r.
Admirał Hyman George Rickover ,,Ojciec‘’ Nuklearnych Sił Morskich urodził się 27.01.1900 r. w Makowie Mazowieckim, jako syn Rachel, z domu Unger i Abrahama Rickover’a, krawca. W wieku 6 lat wraz z rodzicami wyemigrował do USA, osiedlając się w Chicago w stanie Illinois. Jako dyrektor Działu Reaktorów Sił Morskich, admirał Rickover zaprojektował pierwszy na świecie atomowy okręt podwodny USS Nautilus (SNN 571), wodowany 21 stycznia 1953 roku, który wpłynął w morze w 1955 roku. W latach następnych opracował wszystkie aspekty budowy i działania nuklearnej floty.
Herbem Miasta jest: na czerwonej tarczy głowa mężczyzny w profilu, z blond włosami w czarnym kapeluszu. Herb jest znakiem prawnie chronionym. Wzór herbu ustalony jest uchwałą nr XXIX/173/2005 Rady Miejskiej w Makowie Mazowieckim z dnia 15 grudnia 2005r. w sprawie ustanowienia herbu Miasta Makowa Mazowieckiego (§ 3 Statutu Miasta Makowa Mazowieckiego).
